GENEZA AKTU NOTARIALNEGO - Rys historyczny


Marek Stachowski

Zabór pruski i austriacki.

W Prusach, a tym samym na ziemiach zaboru pruskiego, nie było osobnej ustawy notarialnej. Przepisy, regulujące ustrój notariatu, jego kompetencje i zakres działania zamieszczone były w wielu aktach prawnych, zwłaszcza w ustawach Rzeszy i ustawie pruskiej o sadownictwie niespornym[1] z 1898 oraz 1899 r.”[2].

Na terenie ówczesnego zaboru pruskiego notariusze byli urzędnikami państwowymi. Istniała również możliwość łączenia funkcji adwokata z funkcją notariusza. Funkcja łączenia obu profesji rzadko była powierzana dożywotnio. Termin jej trwania był określony czasem prowadzenia działalności adwokacko-notarialnej przy danym sądzie.

Uregulowania dotyczące egzekucji, której podstawą były dokumenty sądowe oraz notarialne, o ściśle określonej treści znajdowały się w § 702 pkt. 5 n.k.p.c.[3].

Na ternie zaboru austriackiego nowoczesna ustawa notarialna pojawiła się dopiero pod koniec XIX wieku, dokładnie 25 lipca 1871 r. Jednakże do roku 1858, tj. do wprowadzenia austriackiej nowelizacji do ustawy notarialnej na terenach pozostałych po Księstwie Warszawskim ( dot. terenów Wolnego Miasta Krakowa) a będących pod zaborem austriackim, obowiązywała wcześniejsza francuska ustawa notarialna z 1803 r.

Wspomniana ustawa z dnia 25 lipca 1871 obowiązywała do 1933 r. tj. do wejścia w życie rozporządzenia prezydenta II RP z dnia 27 października 1933r. Prawo o notariacie[4].

Austriacka ustawa przewidywała określone rodzaje aktów notarialnych, które w konsekwencji miały stanowić tytuły egzekucyjne. Akty notarialne będące podstawą egzekucji musiały posiadać:

- podstawę egzekucji, do której należała ściśle określona wierzytelność wyrażona w pieniądzu bądź w rzeczach zamiennych,
- określenie osoby uprawnionego oraz zobowiązanego,
- oświadczenie dłużnika o dobrowolnym poddaniu się egzekucji,
- określenie daty świadczenia,
- obowiązek wskazania tytułu prawnego.

Okres 1918-1965

Odzyskanie niepodległości przez Polskę w roku 1918 nie wpłynęło zasadniczo na regulacje dotyczące wykonalności dokumentów poza sądowych aż do 1933 roku[5] tj. do dnia do wejścia w życie rozporządzenia prezydenta II RP z dnia 27 października 1933 r. Prawo o notariacie.

Funkcjonowała zasada dająca możliwość prowadzenia egzekucji z dokumentów egzekucyjnych na obszarze II RP, niezależnie od ich miejsca sporządzenia (dzielnicy)[6]. Problem wykonalności dokumentów egzekucyjnych bez zastrzeżenia w oświadczeniu dłużnika o poddaniu się egzekucji na terenie dawnego Królestwa Polskiego rozwiązano w następujący sposób:

- dokumentów powstałych na terenie byłego Królestwa Polskiego nie wykonywano na terenach byłych ziem zaboru pruskiego i austriackiego
- dokumenty powstałe na terenach byłego zaboru pruskiego pod ustawą Landrecht Pruski i pod ustawą austriacką z roku 1877 mogły być wykonywane na całym obszarze II RP, nawet gdyby nie były one zaopatrzone w klauzulę, w której dłużnik dobrowolnie poddawał się egzekucji[7].

Należy wspomnieć, że w międzynarodowej Umowie II RP z Wolnym Miastem Gdańsk, w art. 11 wyraźnie stwierdzono, że dokumenty pozasądowe, powstałe na obszarze byłej dzielnicy zaboru rosyjskiego, będą uznawane przez Wolne Miasto Gdańsk, choćby nie zawierały zastrzeżenia dłużnika o dobrowolnym poddaniu się egzekucji, jak również nie posiadały klauzuli wykonalności.

W trakcie przygotowań kodyfikacyjnych przez Komisje Kodyfikacyjną[8], w projekcie do ustawy o postępowaniu cywilnym, zaproponowano w art. 20 pkt. 5 nadanie aktom notarialnym samoistnej mocy egzekucyjnej, zaś zgodnie art. 21 pkt.5 projektu, akty notarialne, w których dłużnik poddał się egzekucji miały być tytułami egzekucji sądowej. Art. 20 p.s.p.e. ujednolicał wykonalność aktów notarialnych na terenie II RP[9]. Zapisy tych artykułów znalazły swoje odzwierciedlenie w ujednoliconym d.k.p.c z 1950 w art. 534 d.k.p.c.[10]

Tzw. akty oblatowe były respektowane na obszarze Sądów Apelacyjnych w Warszawie, Lublinie i Wilnie[11]. W przypadku okręgów Sądów Apelacyjnych w Wielkopolsce ( Poznań) , Kujawskim ( Toruń) czy też w okręgu Dolnośląskim ( Katowice) miały zastosowanie przepisy art. LVII p.w.p.e rozporządzenia Prezydenta II RP z dnia 27 października 1927 r. zatytułowane „Przepisów wprowadzających prawo o sądowem postępowaniu egzekucyjnem.”

Wzorowanie się na ustawach niemieckich i austriackich dotyczących wykonalności aktów notarialnych z dodaniem elementu ustawy rosyjskiej spowodowało powstanie nowoczesnej ustawy regulującej kwestie egzekucji z aktu notarialnego.

Lata 1965 – 2010.

Wskazywany wcześniej art. 527 pkt. 5 d.k.p.c., a inkorporowany jako art. 534 d.k.p.c ( 1950 r.) funkcjonował nieprzerwanie do wejścia w życie obecnego k.p.c. z 17 listopada 1964 r.[12] W aktualnie obowiązującym kodeksie postępowania cywilnego jest to art. 777. Pierwotne jego brzmienie w pkt. 4 stwierdzało, że tytułem egzekucyjnym jest „akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji i który obejmuje obowiązek zapłaty sumy pieniężnej lub uiszczenia innych rzeczy zamiennych, ilościowo w akcie oznaczonych, albo też obowiązek wydania rzeczy indywidualnie oznaczonej, gdy termin zapłaty, uiszczenia lub wydania jest w akcie wskazany”[13]. Należy również zwrócić uwagę, że „ w niemieckim kodeksie postępowania cywilnego (ZPO) § 794 ust. I pkt. 5 zawiera treść nieomal identyczną z art. 777 pkt. 4 polskiego k.p.c.”.[14]

Różnica pomiędzy dwoma przepisami tj. art. 534 pkt. 5 d.k.p.c. a art. 777 pkt. 4 dotyczy zmiany treści i pominięcia słów uznanych przez ustawodawcę za zbędne.

W szczególności zmiany te dotyczyły:

- w pierwotnej wersji d.k.p.c. słowa „rzeczy zamiennych” zmieniono w k.p.c. z 1964 na „oznaczonych co do gatunku”,
- skreślono słowa „lub zwrotu” , które nie miały większego znaczenia dla brzmienia i sensu dyspozycji[15].

Nowelizacja k.p.c. z 1996 r. dot. art. 777 k.p.c., która a weszła w życie w dniu 1 stycznia 1998[16] spowodowała, że treść art. 777 k.p.c. otrzymała oznaczenie § 1 jak również dodano pkt. 5 do art. 777 k.p.c. Zgodnie z dodatkowym pkt. 5 w art. 777 k.p.c. tytułem egzekucyjnym mógł być akt notarialny, ”w którym dłużnik poddał się egzekucji i który obejmuje obowiązek zapłaty sumy pieniężnej do wysokości w akcie wprost określonej albo oznaczonej za pomocą klauzuli waloryzacyjnej, gdy akt określa warunki, które upoważniają wierzyciela do prowadzenia przeciwko dłużnikowi egzekucji na podstawie tego aktu o całość lub część roszczenia, jak również termin, do którego wierzyciel może wystąpić o nadanie temu aktowi klauzuli wykonalności”[17]. Efektem tych zmian miało być wprowadzenie bardziej elastycznego sposobu poddawania się egzekucji przez dłużnika[18]. Zmiana ta miała bezpośredni związek z art. 47 u.z.r. z 1 stycznia 1998 r.[19].

Ponadto w art. 777 k.p.c. w trakcie nowelizacji z 1996 r. dodano § 2, który umożliwił dłużnikowi poddanie się egzekucji w odrębnym akcie notarialnym na podstawie oświadczenia złożonego w trybie art. 777 § 1 pkt. 4 i 5 k.p.c.

W 2004 r. dokonano następnej nowelizacji art. 777 k.p.c. poprzez dodanie do § 1 punktu 6 oraz § 3. Punkt 6 rozszerzał krąg podmiotów mogących poddać się egzekucji w akcie notarialnym, jak również wprowadzał nowy rodzaj tytułu egzekucyjnego. Tytułem egzekucyjnym może być …” akt notarialny, w którym właściciel nieruchomości albo wierzyciel wierzytelności obciążonych hipoteką, niebędący dłużnikiem osobistym, poddał się egzekucji z obciążonej nieruchomości albo wierzytelności, w celu zaspokojenia wierzyciela hipotecznego, jeżeli wysokość wierzytelności podlegającej zaspokojeniu jest w akcie określona wprost albo oznaczona za pomocą klauzuli waloryzacyjnej, i gdy akt określa warunki, które upoważniają wierzyciela do prowadzenia egzekucji o część lub całość roszczenia, jak również wskazany jest termin, do którego wierzyciel może wystąpić o nadanie temu aktowi klauzuli wykonalności ”. [20]

W myśl art. 777 § 3 k.p.c., który dodano w trakcie noweli z 2004 r. wprowadzono kolejny rodzaj tytułu egzekucyjnego. Na podstawie § 3 wspomnianego artykułu

Tytułem egzekucyjnym jest również akt notarialny, w którym niebędący dłużnikiem osobistym właściciel ruchomości lub prawa obciążonych zastawem rejestrowym albo zastawem, poddaje się egzekucji z obciążonych składników w celu zaspokojenia zastawnika.”[21]

Do roku 2005 brzmienie art. 777 § 1 pkt. 4 odnosiło się do wydania rzeczy oznaczonej indywidualnie jako nieruchomość, jednakże ustawodawca w swoich zmianach doprecyzował, ze wydanie rzeczy odnosi się również do lokalu, pomimo że wcześniej funkcjonowało domniemanie, iż wydanie nieruchomości również odnosi się do opróżnienia oznaczonego lokalu[22]. Przed nowelizacją ustawy z dnia 5 lutego 2005 r. posługiwano się pojęciem „pomieszczenie” w myśl art. 320, 791, oraz 1046 § 1 k.p.c.[23] Występujące w art. 777 k.p.c. pojęcie „statek”, przed nowelizacją ustawy o k.p.c. występowało jako zwrot w art. 791 i 1046 §1 k.p.c.[24]

Nowelizacja ustawy o k.p.c. z 5 lutego 2005 w art. 777 § 1 pkt. 6 i § 3 k.p.c. wprowadziła dwa oddzielne sposoby poddania się egzekucji, w wyniku których ”tytułu egzekucyjne powstające w tych trybach dotyczą sytuacji materialno prawnych, w jakich znajdują się nie będący dłużnikami osobistymi; właściciel nieruchomości albo wierzyciel wierzytelności obciążonych hipoteką oraz właściciel nieruchomości dla prawa obciążonych zastawem rejestrowym albo zastawem ( zastawca)’’.[25] Pomimo wprowadzenia dodatkowych sposobów poddania się egzekucji, w nauce istnieje pogląd, że osoby występujące w tej sytuacji materialno prawnej mogą poddać się egzekucji w myśl art. 777 § 1 pkt. 4 i 5 k.p.c.[26] Wykładnia tego artykułu skłania do wniosku, że zarówno dłużnik hipoteczny jak i zastawca nie będący dłużnikiem osobistym nie mogą złożyć oświadczenia o poddaniu się egzekucji w odrębnym akcie notarialnym.

--------------------------------------------------------------------------------

Literatura.

[1] D. Malec, Sesja naukowa …, s. 16,
[2] Ustawy niemieckie, Reichsgesetzblatt 1898 oraz Gesetzsammlung fur die Koniglichen Preussischen Staaten 1899.
[3] M. Walasik, op.cit. s. 43
[4] v. Dz. U RP z 1933 r., nr 84, poz. 609.
[5] D. Malec, Notariat …, s. 57 i n.
[6] M. Allerhand, Międzydzielnicowe prawo procesowe w Państwie Polskim z uwzględnieniem stosunków przejściowych, Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości z roku 1920, Dział Nieurzędowy dodatek do nr.7 -9, s. 415 i 432; M. Walasik, op.cit. s. 43
[7] M. Allerhard, op.cit. s. 415
[8] Organ w czasach II Rzeczypospolitej. Komisja została utworzona w 1919 roku w celu unifikacji prawa pozaborowego – kodyfikacji prawa cywilnego i karnego. Komisja składała się z 44 członków zatwierdzonych przez Sejm Ustawodawczy.
[9] Projekt ustawy o sądowem postępowaniu egzekucyjnem. Projekt przepisów wprowadzających ustawę o sądowem postępowaniu egzekucyjnym, Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej, Sekcja postępowania cywilnego, t. 1, z. 9, Warszawa 1931, s. 10; uzasadnienie p.sp.e. Uzasadnienie ogólne projektu ustawy o postępowaniu egzekucyjnym, Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej, sekcja postępowania cywilnego, 1, z 11, Warszawa 1933, s. 11; M. Walasik, op.cit. s.44;
[10] Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 XIa 1930 r. Kodeks Postępowania Cywilnego. (tekst pierwotny: Dz. U. 1930 r. Nr 83 poz. 651), (tekst jednolity: Dz. U. 1932 r. Nr 112 poz. 934) aż do całkowitego ujednolicenia k.p.c. w roku 1950 (Dz.U.1950.43.394) przepisy te funkcjonowały w d.k.p.c. w art. 527, w którym to w pkt.5 tegoż artykułu tytułem egzekucyjnym mogły być akty notarialne, w których dłużnik dobrowolnie poddał się egzekucji zaś obowiązek zapłaty obejmował zapłatę określonej sumy pieniędzy lub wydania rzeczy oznaczonych co do gatunku lub indywidualnie, na podstawie wskazanego terminy zapłaty lub wydania w akcie notarialnym.
[11] v. Dz.U.1932.93.804 - p.w.p.e. art. XXI lit. „ Akty oblatowe według przepisów ustawy notarialnej ( art. 146 i 147) są tytułami egzekucyjnymi w tych samych granicach, jak aktu notarialne” dotyczyło aktów notarialnych na podstawie rosyjskiej ustawy notarialnej wprowadzonej w 1877 a uchwalonej 1876r.
[12] Dz.U.1964.43.296 z zm.
[13] Por. Dz.U.1964.43.296 z dnia 17 XI 1964, wejścia w życie
[14] K. Knoppek, Akt Notarialny jako tytuł egzekucyjny, PiP 1991, z. 12, s. 67 i ZPO
[15] W. Siedlecki ( w;) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz., red. Z. Resich i W. Siedlecki, t. 2 wyd. I Warszawa 1979, s. 1079
[16] Dz. U. 1996.149.703 , Ustawa z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów
[17] Por. Dz. U. 1996.149.703, Ustawa z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów
[18] F. Zedler (w;) T. Sławecki, M. Tomaszewski, F. Zedler, Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, Warszawa 1997, s. 136
[19] M. Walasik, op.cit. s. 43; v. Dz.U.2009.67.569 z zm.
[20] Dz. U. 2004.172.1804
[21] Por. Dz. U. 2004.172.1804
[22] A. Jarocha, Akt notarialny jako tytuł egzekucyjny w świetle nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego (w;) Prawo wobec wyzwań współczesności, red. P.Wiliński, O. Krajniak, B. Guzik, t. 3, Poznań 2006; M. Allerhand, Kodeks posterowania cywilnego. Część druga. Postępowanie egzekucyjne i zabezpieczające. Lwów 1933, s. 48; W. Siedlecki (w;) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. Z. Resich i W. Siedlecki, t. 2, s. 1080
[23] E. Wengerek, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz do części drugiej kodeksu postępowania cywilnego, Warszawa 1972, s. 632; M. Walasik, op.cit. …,
[24] E. Wengerek, Sądowe postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych, Warszawa 1978, s. 245
[25] M. Walasik, op.cit. s. 241
[26] R. Tollik, Przegląd orzecznictwa sądów rejonowych, wojewódzkich i apelacyjnych w prawach bankowych za 1999r., cz. I, PB 2000, nr.4 s. 32; J. Jankowski, Nowelizacja kodeksu …, s. 68; P. Telnga (w;) Kodeks Postępowania cywilnego …, red. A. Jakubecki, s. 1168; H. Pietrzykowski, Kodeks postępowania cywilnego …, s. 65; K. Flaga-Gieruszyńska, (w;) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Zieliński, wyd. III, warszawa 2008, s. 1248 odmiennie F. Zedler, Zaspokojenie w drodze egzekucji zastawnika …, s. 58