 |
||||
 |
 |
 |
||
 |
 |
 |
||
 |
 |
 |
||
 |
||||
|
SRODKI OCHRONY DLUZNIKA W POSTEPOWANIU EGZEKUCJNYM Z AKTU NOTARIALNEGO Marek Stachowski
Środki ochrony dłużnika. Jak wynika z oświadczenia dłużnika w trybie art. 777 par. 1 pkt. 4-6 i par. 3 k.p.c. poddanie się egzekucji daje wierzycielowi możliwość prowadzenia egzekucji przeciwko podmiotowi lub podmiotom wymienionym w oświadczeniu. Nie oznacza to, że dłużnik, który poddał się egzekucji w akcie notarialnym jest całkowicie bezbronny i nie przysługują mu żadne środki ochrony wynikające z faktu świadomego oraz osobistego złożenia oświadczenia o poddaniu się egzekucji w akcie notarialnym. Co do zasady służą mu środki ochrony prawnej na tych samych zasadach co dłużnikowi egzekwowanemu[1]. Do głównych środków ochrony dłużnika przed egzekucją należy zaliczyć zażalenie[2], które może dotyczyć nie istnienia lub wygaśnięcia podstaw do przeprowadzenia egzekucji, w tym również nie przedstawienia sądowi niezbędnych dokumentów oznaczających podmiot jak i przedmiot egzekucji. Istnieje również instytucja wskazana w art. 4241 k.p.c.[3], która dotyczy skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia o nadanie klauzuli wykonalności, przybicia[4] w egzekucji z ruchomości jak również przysądzenia własności nieruchomości lub podziału sumy uzyskanej w egzekucji i umorzenia postępowania egzekucyjnego[5]. Dłużnikowi służy również skarga na czynności komornika[6] w trakcie jego postępowania. Ważnym środkiem ochrony, z jakiego może skorzystać dłużnik jest art. 825 pkt. 3 k.p.c.[7] Artykuł ten wskazuje sytuacje, kiedy w sposób jednoznaczny następuje sprzeczność pomiędzy egzekucją a samą treścią tytułu egzekucyjnego, opartą na akcie notarialnym. Szczególnego znaczenia nabiera to w przypadku, gdy chodzi o współmałżonków[8]. Innego rodzaju sprzeczność, która podlega skardze, nastąpi w przypadku uzyskania przez komornika w trakcie egzekucji ze sprzedaży nieruchomości kwoty wyższej niż określa to akt notarialny powstały w trybie art. 777 Ǡ1 pkt. 5 k.p.c., określający wysokość świadczenia wprost[9]. Dłużnik, który poddał się egzekucji w akcie notarialnym może również skorzystać z merytorycznej[10] ochrony, która odnosi się do świadczenia nienależnego lub świadczenia, które nie posiada przymusu egzekucyjnego z zaznaczeniem, że zastosowane środki obrony merytorycznej dłużnika mogą być użyte wyłączenie w postępowaniu rozpoznawczym w postaci wytoczenia odpowiedniego powództwa na określonym etapie sprawy. W myśl art. 840 k.p.c. i n. do powództw przeciw egzekucyjnych możemy zaliczyć powództwo na podstawie art. 189 k.p.c.[11]:
Powództwa przeciw egzekucyjne mają charakter żądania i skierowane są przeciw wykonalności tytułu wykonawczego pod warunkiem, że uprzednio nadano tytułowi egzekucyjnemu klauzulę wykonalności[14] oraz z wyjątkami, do których należy zaliczyć wyłączenie powództwa opozycyjnego z art. art. 138 k.r.o. na podstawie art. 840 k.p.c.[15] Jednakże powództwo przeciw egzekucyjne nie może być wytoczone po zakończeniu egzekucji, a tym samym po wykonaniu tytułu wykonawczego[16], gdyż zaspokojony z tytułu wykonawczego wierzyciel traci akt wykonawczy na podstawie art. 816 k.p.c.[17] Utrwalony w piśmiennictwie pogląd dotyczący wyroku ustalającego na podstawie powództwa opozycyjnego z art. 840 k.p.c. nie wyklucza wykonalności tytułu egzekucyjnego opatrzonego klauzą wykonalności w myśl art. 825 pkt. 2 k.p.c.[18] Ponieważ w celu umorzenia postępowania egzekucyjnego wobec dłużnika, niezbędne jest złożenie przez niego (jako stronę mającą interes prawny na podstawie art. 189 k.p.c.[19]) wniosku[20]. Co do zasady powództwo zwrócone przeciw tytułowi egzekucyjnemu o ustalenie kierowane będzie do sądu okręgowego jako rzeczowo właściwego i związanego z prawami majątkowymi na podstawie art. 17 pkt. 4 k.p.c., w których to sprawach cywilnych wartość przedmiotu sporu przewyższa bądź jest równa kwocie siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych, zaś w sprawach gospodarczych sto tysięcy złotych[21], z wyłączeniem spraw: o alimenty, o naruszenie posiadania, o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami, o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem rzeczy, rozpoznawane w elektronicznym postępowaniu upominawczym. Dla wspomnianych spraw właściwy rzeczowo będzie sąd rejonowy, bez względu na wartość przedmiotu sporu[22]. Uwagę zwraca art. 843 Ǡ1 k.p.c.Art. 843.Ǡ1. Ǡ2 k.p.c., który wskazuje właściwość ogólną dla powództwa, jeśli nie wszczęto jeszcze egzekucji zaś art. 843 Ǡ1 k.p.c.Art. 843.Ǡ1. Ǡ1 k.p.c. i właściwość miejscową dla wszystkich innych powództw opozycyjnych[23]. Prekluzja procesowa wskazana w art. 843 Ǡ3 k.p.c. odnosi się do zgłaszanych zarzutów będących podstawą powództwa przeciw egzekucyjnego[24]. Wskazana prekluzja dowodowa ma na celu nie tylko doprowadzić do szybkiego toku postępowania, lecz również ochronę interesów wierzyciela i z tego powodu zmiana podstawy powództwa przeciw egzekucyjnego jest niedopuszczalna[25]. Wskazać należy, że zmiana okoliczności podstawy powództwa egzekucyjnego, a zarazem przekształcenie powództwa opozycyjnego w powództwo o ustalenie, może nastąpić po zakończeniu rozprawy przed sądem pierwszej instancji. Oznacza to, że w postępowaniu odwoławczym na podstawie art. 383 k.p.c. dopuszczalna jest również zmiana właściwości sądu na właściwość miejscową[26]. Uchylenie Ǡ4 art. 843 k.p.c. zmieniło podstawę prawną zabezpieczenia powództwa przeciw egzekucjnego przez zawieszenie postępowania zabezpieczającego. Obecnie podstawą zabezpieczenia postępowania egzekucyjnego przez zawieszenie jest art. 755 Ǡ1 pkt. 3 k.p.c.[27] Podstawa powództwa. Podstawą powództwa dotyczącą zaprzeczeniu zdarzeniom, stanowiącym podstawę nadania klauzuli wykonalności, jest art. 840 Ǡ 1 pkt. 1 k.p.c.[28] Pamiętać należy, że akt notarialny z oświadczeniem dłużnika o poddaniu się egzekucji nie jest tytułem egzekucyjnym pochodzącym od sądu, zatem treść powództwa opozycyjnego może być badana przez sąd z zastrzeżeniem, że nie wyklucza to powagi rzeczy osądzonej jak również zawisłości sporu[29]. Skierowane powództwo opozycyjne na podstawie art. 840 Ǡ1 pkt. 1 k.p.c. może zawierać twierdzenie, że obowiązek świadczenia przy powstawaniu aktu notarialnego od początku nie staniał[30]. Istnieje również w literaturze pogląd , że na podstawie art. 840 Ǡ1 pkt. 1 k.p.c. wytoczone przez dłużnika powództwo opozycyjne jest bezcelowe, gdy dotyczy świadczenia wygasłego, aczkolwiek istniejącego w momencie sporządzenia aktu notarialnego, ponieważ temu celowi służy zapis art. 840 Ǡ1 pkt. 2 k.p.c[31] A. Jakubecki wskazuje, że obowiązek świadczenia, określony w akcie notarialnym, w momencie sporządzenia aktu mógł nie istnieć w związku z nieistniejącymi przesłankami materialno prawnymi[32]. Przykładem może być obowiązek świadczenia poprzez czynność prawną, która u podstaw powstawania była już nie ważna na podstawie art. 14 Ǡ1 k.c., art. 58 k.c., art. 73 k.c., art. 82 k.c., art. 83 k.c., art. 387 Ǡ1 k.c., jak również bezpodstawne korzyści z art. 405 k.c. i w postaci czynów nie dozwolonych art. 415 k.c. oraz obowiązku alimentacyjnego wynikającego z art. 128 k.r.o.[33] M. Walisk wskazuje na niejasność stawiania w nauce na równi przyczyn powodujących, że obowiązek świadczenia wskazany w akcie notarialnym nie istnieje, z przyczynami, które powodują, że akt notarialny jako tytuł egzekucyjny nie powstaje[34]. W mojej ocenie należy na równi stawiać nie istnienie obowiązku świadczenia na podstawie aktu notarialnego z przyczynami, dla których akt notarialny nie powstaje, opierając się na przykładach braku zdolności procesowej, braku pełnomocnictwa osoby reprezentującej dłużnika czy też wad oświadczenia woli[35]. Innego rodzaju przesłanką do wytoczenia powództwa opozycyjnego przez dłużnika, poza nie istnieniem obowiązku świadczenia lub nieskutecznym oświadczeniem o poddaniu się egzekucji w akcie notarialnym, jest - na podstawie art. 788 i 779 Ǡ2 k.p.c. - brak obowiązku przejścia[36]. Jak już wspomniano w pracy, w postępowaniu klauzulowym sąd nie bada zdarzeń, bada jedynie dowody stwierdzające zaistniałość zdarzeń, które miały wpływ na powstanie uprawnienia wierzyciela do prowadzenia egzekucji z aktu notarialnego. Dlatego powództwo opozycyjne na podstawie art. 840 Ǡ1 k.p.c. służy dłużnikowi do zaprzeczenia lub podważenia zdarzeń, na podstawie których wierzyciel opiera klauzulę wykonalności, a zatem w postępowaniu opozycyjnym dochodzi do badania merytorycznego zdarzeń, pomimo wcześniejszego ich przywołania przez wierzyciela w postępowaniu klauzulowym[37]. Pomimo powództwa opozycyjnego wytoczonego przez dłużnika, moc wiążąca klauzuli wykonalności jako prawomocne postanowienie sądu na podstawie art. 385 Ǡ1 w zw. z art. 13 Ǡ2 k.p.c. nie daje możliwości podnoszenia przez dłużnika zarzutów dotyczących okoliczności, które podlegają badaniu w postępowaniu klauzulowym[38]. Zarzuty te można przywołać dopiero w zażaleniu. Wygaśniecie obowiązku świadczenia. Wygaśnięcie obowiązku świadczenia w akcie notarialnym to zdarzenie, które powstaje po terminie oznaczonym w akcie notarialnym. Sposoby wygaśnięcia zobowiązania co do spełnienia świadczenia zostały opisane w rozdziale "Wygaśnięcie zobowiązania". Należy zwrócić uwagę, że wszystkie te zdarzenia, które prowadzą do wygaśnięcia obowiązku świadczenia, mogą służyć dłużnikowi jako podstawa do pozbawienia tytułu egzekucyjnego opatrzonego w klauzulę jego wykonalności[39]. W powództwie opozycyjnym dłużnik może również podnieść zarzut przedawnienia. Oznacza to, że zobowiązanie dalej istnieje, jednakże jego charakter zmienia się w zobowiązanie naturalne, a w konsekwencji nie podlega przymusowemu wykonaniu. W polskim systemie prawa nie istnieje odrębny przepis regulujący kwestie przedawnia roszczeń stwierdzonych w tytule egzekucyjnym w postaci aktu notarialnego[40]. W systemie prawa niemieckiego ustalono trzydziestoletni okres przedawnienia roszczeń[41]. Określone terminy przedawniania roszczeń w polskim systemie prawa przewiduje art. 125 Ǡ1 k.c. Dotyczy to również tytułów egzekucyjnych w postaci aktów notarialnych[42]. Jednakże każdorazowo sąd bada przesłankę przedawniającą roszczenie, gdyż wynika to z charakteru prawnego samego roszczenia. Biorąc pod uwagę przesłankę dotyczącą przedawnienia roszczeń wynikającą z treści art. 118 k.c. M. Walasik przytacza kilka regulacji wskazujących na zakres obowiązku świadczenia, na podstawie których istnieje możliwość poddania się egzekucji w akcie notarialnym. Do nich zalicza:
Wyjątkiem przedawnienia roszczeń może stanowić art. 223 k.c. w zw. art. 222 k.c. jako roszczenie majątkowe zaliczane do grupy roszczeń o charakterze windykacyjnym - rei vindicatio[49], i które może być umieszczone w akcie notarialnym w trybie art. 777 Ǡ1 pkt. 4 k.p.c. Tego rodzaju roszczenia nie mają terminu przedawnienia[50] i podlegając przymusowemu wykonaniu. Tym samym uzasadnione będzie egzekwowanie wydania nieruchomości jako roszczenia windykacyjnego przez wierzyciela hipotecznego na podstawie art. 77 u.k.w.h. i dokonania egzekucji przez zastawnika na podstawie art. 317 k.c. Odniesienie tych regulacji prawnych do dłużnika ma o tyle znaczenie ".gdy egzekucji w akcie notarialnym poddał się dłużnik hipoteczny albo zastawca i to bez względu na to, czy poddajmy się egzekucji był jednocześnie dłużnikiem osobistym wierzyciela (art. 777 Ǡ 1 pkt. 4- 6 i Ǡ3)" . Istotne jest również to, że w oświadczeniu o poddaniu się egzekucji , jeżeli nie toczy ono roszczeń przyszłych, można przypisać skutki tzw. niewłaściwego uznania. Zgodnie z art. 123 Ǡ1 pkt. 2 k.c. uznanie takie przerywa bieg przedawnienia. Bieg przedawnienia roszczenia stwierdzonego w akcie notarialnym rozpoczyna się wobec tego od dnia, w którym oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji zostało zakomunikowane wierzycielowi, skoro po każdym przerwaniu biegu przedawnienie biegnie na nowo ( art. 124 Ǡ1 k.c. ). Bieg przedawnienia roszczenia przyszłego obciętego poddaniem się egzekucji aktem notarialnym, rozpoczyna się natomiast od dnia, w którym roszczenie to stało się wymagalne ( 121 Ǡ1 k.c.) [51]. Istotnym problem obrony dłużnika, może być wskazanie terminu czy jest to termin zawity (prekluzyjny) czy też termin przedawnienia jako podstawy jego obrony. Terminy zawity funkcjonuje jako termin, którym zostało ograniczone dochodzenie roszczeń na podstawie między innymi: art. 344 Ǡ2 k.c.[52] jako ochrona posesoryjna, art. 568 Ǡ1 k.c. [53], art. 746 Ǡ1 k.c. dotyczący naruszeń posiadania. Skoro te roszczenia polegają na wydaniu rzeczy oznaczonej co do gatunku lub indywidualnie oznaczanych jak również na obowiązku zapłaty określonej sumy pieniędzy, to nic nie stoi na przeszkodzie by wskazane świadczenia mogłyby podlegać zapisom w formie aktu notarialnego. Powództwo o wydanie bezpodstawnego wzbogacenia. "Powództwo przeciwegzekucyjne, przewidziane w art. 840 k.p.c., nie jest dopuszczalne po wykonaniu tytułu wykonawczego. Nie zamyka to jednak powodowi możliwości dochodzenia swych uprawnień w innym postępowaniu"[54]. Oznacza to, że powództwo przeciwegzekucyjne może być przez sąd uwzględnione do czasu trwania postępowania egzekucyjnego, gdyż wystąpienie dłużnika z powództwem nie wiąże się z jego interesem prawnym, chociaż przesłanki do wystąpienia z takim powództwem zaistniały[55]. Możliwość odzyskania przez dłużnika nienależnego świadczenia, jakie wierzyciel uzyskał w toku postępowania egzekucyjnego, daje powództwo o zasądzenie zgodnie z twierdzeniem, że wierzyciel wzbogacił się kosztem dłużnika lub wyrządził mu szkodę[56]. Okoliczności, jakie poszkodowany dłużnik przytoczy uzasadniając swoje żądanie zawarte w pozwie, są do jego uznania[57]. Sądem klauzulowym właściwym do rozpatrywania sprawy o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu, jakim jest akt notarialny, będzie sąd cywilny, pomimo że częstokroć stronami w akcie notarialnym są przedsiębiorcy[58]. Przepisy regulujące instytucje bezpodstawnego wzbogacenia to art. 405 - 414 k.c. Nie wyłączają one również przepisów o naprawieniu szkody. W myśl tych przepisów korzyść majątkowa, jaka została uzyskana bezpodstawnie kosztem innej osoby, musi zostać zwrócona. Dotyczy to również korzyści uzyskanej bez podstawy prawnej lub nienależnego świadczenia[59]. Bezpodstawne wzbogacenie wierzyciela na podstawie egzekucji aktu notarialnego może dotyczyć sytuacji, gdy:
Powództwo złożone przez dłużnika o wydanie bezpodstawnego wzbogacenia musi każdorazowo być zbadane przez sąd. Ma to na celu ustalenie faktycznego stosunku cywilnego prawnego pomiędzy stronami, gdyż samo istnienie oświadczenia o poddaniu się egzekucji w akcie notarialnym, jak również posiadanie przez wierzyciela tytułu egzekucyjnego w postaci aktu notarialnego, nie przesądza o tym, że świadczenie zawarte w tytule egzekucyjnym jest wierzycielowi należne. Zatem gdyby doszło do wyegzekwowania przez wierzyciela świadczenia nienależnego, to świadczenie musi zostać zwrócone[60]. Obowiązek udowodnienia faktów w powództwie związanym z bezpodstawnym wzbogaceniem spoczywa na dłużniku jako podmiocie wywodzącym określony skutek prawny, czyli zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, który jednak nie dotyczy zwrotów kosztów postępowania klauzulowego oraz kosztów egzekucji, gdyż wyklucza to sama konstrukcja roszczenia. Dłużnik nie może dochodzić zwrotu kosztów wyżej wymienionych, ponieważ koszty postępowania klauzulowego mają swoje uzasadnienie w art. 405 i 410 k.c. w zw. za art. 356 Ǡ1 k.p.c., a koszty egzekucji mają swoją podstawę prawną w decyzji organu egzekucyjnego. Dotyczy to również opłat stosunkowych, które nie trafiają bezpośrednio do wierzyciela [61]. Wierzycielowi, który dokonał egzekucji na podstawie aktu notarialnego w całości się zaspokajając, do obrony przed dłużnikiem występującym z powództwem o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia mogą służyć argumenty że:
Roszczenie dłużnika wobec wierzyciela o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia na podstawie art. 118 k.c. przedawnia się po dziesięciu latach. Trzyletni okres przedawnienia dotyczy przypadku, gdy roszczenie to pozostaje w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą. Powództwo o naprawienie szkody. "Wszczęcie i prowadzenie przez wierzyciela egzekucji przeciwko dłużnikowi na podstawie tytułu wykonawczego w postaci prawomocnego orzeczenia sądu zaopatrzonego w klauzulę wykonalności, nie może być uznane za czyn niedozwolony uzasadniający odpowiedzialność odszkodowawczą na podstawie art. 415 k.c. Warunkiem odpowiedzialności na podstawie art. 415 k.c. jest wykazanie winy sprawcy szkody"[66]. Postanowienie SN jednoznacznie wskazuje, że dłużnik występujący z powództwem przeciwko wierzycielowi o naprawienie szkody musi tę szkodę wykazać jako winę umyślną wierzyciela[67]. Szkoda ta może powstać również na podstawie egzekucji z nie istniejącego obowiązku świadczenia[68], a w szczególności, gdy podstawą egzekucji wierzyciela był akt notarialny[69]. Główną przesłanką odszkodowawczą wierzyciela wobec dłużnika jest czyn bezprawny, naruszający normy prawne lub zasady współżycia społecznego, do których należy zaliczyć przeprowadzenie przez wierzyciela egzekucji nie istniejącego świadczenia w oparciu o akt notarialny[70]. Odpowiedzialność odszkodowawcza wiąże się z winą wierzyciela w postaci dokonania egzekucji nieistniejącego świadczenia w oparciu o akt notarialny. Oznacza to, że o charakterze winy wierzyciela będzie przesądzać również jego niedbalstwo - na podstawie art. 355 Ǡ1. k.c., który nakazuje dochowania należytej staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju. Pomimo że wspomniany artykuł odnosi się do zachowania szczególnej staranności przez dłużnika, należy go traktować a contr ario również wobec wierzyciela[71]. Innego rodzaju przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej wierzyciela wobec dłużnika jest szkoda jaka powstała w majątku dłużnika poprzez tzw. związek przyczynowo skutkowy pomiędzy zachowaniem się wierzyciela a szkodą jaka została wyrządzona dłużnikowi[72]. Dłużnik może wówczas dochodzić naprawienia szkody w pełnej rozciągłości na podstawie art. 361 Ǡ2 k.c.[73] Może również dochodzić w powództwie o bezpodstawne wzbogacenie zwrotu kosztów postępowania klauzulowego i egzekucyjnego jako kosztów, które powstały przy uzyskaniu bezpodstawnego wzbogacenia w formie przymusu lub pomimo okoliczności ograniczających tytuł egzekucyjny[74]. Należy zwrócić uwagę na art. 411 pkt. 1 k.c., który wskazuje, że zwrot bezpodstawnego wzbogacenia nie nastąpi wówczas, gdy dłużnik wiedział o tym, iż wierzyciel dokonuje egzekucji bez podstawy, choć jednocześnie roszczenie o naprawienie szkody powstanie. Naturalnie w sytuacji, gdy wierzyciel dokonywał egzekucji bez podstawy, a dłużnik miał tego świadomość, nie można przytaczać zarzutów o powstaniu szkody, a jedynie podnieść na podstawie art. 362 k.c. zarzut przyczynienia się dłużnika do powstania szkody, a to oznacza zmniejszenie podstawy odszkodowania do wysokości w jakiej dłużnik się przyczynił[75]. Sposób naprawienia szkody następuje według wyboru poszkodowanego na podstawie art. 363 Ǡ1. k.c. w zw. z art. 61 k.c. Oświadczenie o wyborze naprawienia szkody ma charakter prawo kształtujący, stąd też bez zgody adresata oświadczenia nie może być ani zmienione, ani cofnięte[76]. Do przedawnień roszczeń dłużnika względem wierzyciela egzekwującego ma zastosowanie art. 4421 k.c., który wskazuje na trzyletni termin przedawnienia roszczenia od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia, z zastrzeżeniem, że termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę jako wyegzekwowane świadczenie.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] M. Walasik, op.cit. s. 318 |
||||