Marek Stachowski

PRZYWŁASZCZENIE RZECZY I PRAW MAJĄTKOWYCH - art 284 k.k..

Art. 284. par.1. Kto przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą lub prawo majątkowe, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
par 2. Kto przywłaszcza sobie powierzoną mu rzecz ruchomą,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
par.3. W wypadku mniejszej wagi lub przywłaszczenia rzeczy znalezionej, sprawca
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
par.4. Jeżeli przywłaszczenie nastąpiło na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Przywłaszczenie stanowi przestępstwo polegające na tym, że sprawca w sposób bezprawny (bez tytułu prawnego) uzurpuje sobie prawo do przedmiotu przestępstwa (rzecz ruchoma lub prawa majątkowe) rozumiane jako prawo władania rzeczą, jak własną poprzez włączenie tej rzeczy do swojego majątku lub rozporządzenia przedmiotem przywłaszczenia na rzecz osób trzecich. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z przywłaszczeniem polegającym na zaniechaniu zaś w przypadku rozporządzenia rzeczą przywłaszczoną przywłaszczenie będzie polegać na działaniu sprawcy. Zatem przywłaszczenie, jako przestępstwo będzie przestępstwem materialnym o charakterze skutkowym i ogólnosprawczym o charakterze kierunkowym. Częstokroć przestępstwo przywłaszczenie mylone jest z kradzieżą. Różnica pomiędzy tymi przestępstwami sprawdza się do tego, że w przypadku przywłaszczenia nie mamy do czynienia z zaborem rzeczy zaś w przypadku kradzieży musi nastąpić zabór rzeczy. Prima facie oba przestępstwa między sobą się nie różnią nie mniej, dlatego dla rozróżnia tychże przestępstw istotne jest zbadanie czy nastąpił zabór rzeczy rozumiane, jako fizyczne wyjęcie rzeczy spod władztwa właściciela.

Różnica między przestępstwem kradzieży [...] a przestępstwem przywłaszczenia [...] polega na tym, że sprawca kradzieży zabiera z posiadania innej osoby cudze mienie ruchome w celu przywłaszczenia, natomiast sprawca przestępstwa określonego w art. 204 par.1 k.k. [z 1969 r., obecnie art. 284 k.k. - przyp. M.S.] przywłaszcza sobie cudze mienie ruchome, które nie zostało mu powierzone, jednakże znalazło się już w jego legalnym, nie bezprawnym, posiadaniu [1].

W tym miejscu należy zaznaczyć, że nie jest możliwie dokonanie kradzieży rzeczy powierzonej lub znalezionej, co nie wyklucza odpowiedzialności za przestępstwo przywłaszczenia. Zatem za przestępstwo przywłaszczenia należy rozmieć działanie sprawcy tj. jego intencje, co oznacza, że istota przestępstwa tkwi nie w stronie przedmiotowej a podmiotowej. Co oznacza, że przywłaszczania można dokonać w sposób świadomy ( wina umyślna), jak i nieświadomy (wina nie umyślna) np. zapomnienie, omyłka.

Mając na uwadze powyższe należy uznać za trafne stwierdzenie SN, który wskazał na istotę przestępstwa przywłaszczenia, stwierdzając, iż Przywłaszczeniem w rozumieniu Kodeksu karnego jest bezprawne, z wyłączeniem osoby uprawnionej, rozporządzenie znajdującym się w posiadaniu sprawcy, cudzym mieniem ruchomym przez włączenie go do majątku swego lub innej osoby i powiększenie w ten sposób swojego lub innej osoby stanu posiadania. Nie wystarczy tu samo rozporządzenie cudzym mieniem jak własnym, lecz musi temu towarzyszyć tzw. animus rem sibi habendi, zamiar zatrzymania cudzego mienia ruchomego dla siebie lub dla innej osoby, bez żadnego ku temu tytułu [2].

W tym miejscu należy również wspomnieć o wcześniejszym wyroku SN, który określił różnicę pomiędzy przestępstwami kradzieży, przywłaszczenia a oszustwem, stwierdzając, że Na tle ustawowej definicji zagarnięcia mienia (art. 120 par.8 kk) zaznacza się istotna różnica między kradzieżą i przywłaszczeniem a oszustwem. O ile bowiem kradzież i przywłaszczenie zawsze prowadzą do przysporzenia korzyści majątkowej sprawcy lub komu innemu, o tyle w przypadku przestępstwa oszustwa osiągnięcie korzyści nie musi nastąpić, lecz wystarczające jest, by sprawca działał w celu osiągnięcia takiej korzyści [3].

Przedmiot ochrony

Nie ulega wątpliwości, ze przedmiotem ochrony będą stanowiły cudze rzeczy ruchome i prawa majątkowe. W zakresie praw majątkowych należy odnieść się do kodeksu cywilnego art. 336 k.c. Posiadaczem rzeczy jest zarówno ten, kto nią faktycznie włada jak właściciel (posiadacz samoistny), jak i ten, kto nią faktycznie włada jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą (posiadacz zależny).

Zatem posiadanie według Kodeksu cywilnego jest szczególnym, pozostającym pod ochroną prawa, stanem faktycznym, z którym prawo wiąże wiele doniosłych skutków prawnych o zróżnicowanym charakterze, takich jak: nabycie prawa przez upływ czasu (zasiedzenie), nabycie roszczenia o przeniesienie własności zajętego pod budowę gruntu, nabycie roszczeń z tytułu posiadania rzeczy i inne. Bez względu na to, czy stan ten jest zgodny z prawem czy nie, prawo udziela mu tymczasowej, prowizorycznej ochrony (art. 342-344, 347, 352) [4].

Strona przedmiotowa

Jak wyżej zostało wspomniane istotą przestępstwa przywłaszczenia jest działanie sprawcy polegające na zamiarze władania rzeczą ruchomą lub prawami w ten sam sposób jak właściciel. Zatem przedmiot przywłaszczenia może stanowić wyłącznie rzecz ruchoma lub prawo majątkowe. Co oznacza, że powierzenie mienia (np. na przechowanie, użyczenie, wynajęcie, w zastaw, w depozyt) polega na przekazaniu władztwa nad rzeczą z zastrzeżeniem jej zwrotu [5], czyli brak zwrotu rzeczy należy określić w kategoriach przywłaszczenia. Wszelako do znamion przestępstwa należy zaliczyć rozporządzanie jak swoim własnym prawem majątkowym, a takim prawem o charakterze majątkowym jest prawo własności nieruchomości. Nie ma tu znaczenia kwestia posiadania, czyli stanu faktycznego, ale właśnie prawa własności [6].

Podmiot

Sprawcą przestępstwa przywłaszczenia może być każda osoba. Naturalnie wyłączeniu co do karalności podlegają osoby określone w kodeksie karnym.

Strona podmiotowa

Znaczenie sfery podmiotowej z punktu widzenia tożsamości czynu jest relatywnie mniejsze, a określenie zamiaru z jakim sprawca podjął swoje działanie należy do obszaru ustaleń faktycznych, których ostateczny kształt zależy przede wszystkim od wyników procesu dowodzenia. Ustalenie w toku rozprawy innego zamiaru niż początkowo przyjęty w akcie oskarżenia może w sposób zasadniczy przebudować prawny obraz czynu będącego przedmiotem postępowania. Konsekwencje takiego stanu rzeczy - z punktu widzenia tożsamości czynu zarzuconego i przypisanego - trzeba jednak każdorazowo analizować na gruncie konkretnego stanu faktycznego. Dopóki bowiem jest to zamiar odnoszony do tego samego zachowania podjętego przez sprawcę, tak jak to ma miejsce w niniejszej sprawie, odmienne ustalenie w tym zakresie modyfikuje wprawdzie, nieraz nawet znacząco, kwalifikację prawną, ale pozostaje bez związku z zagadnieniem tożsamości czynu [7].

Strona podmiotowa polega na umyślności wyłącznie w formie zamiaru bezpośredniego. Sprawca musi obejmować świadomością nie tylko fakt, że rozporządza cudzym mieniem, ale także to, że chce zatrzymać to mienie dla siebie [8].

Strona podmiotowa przestępstwa z art. 284 par.1 kk ma charakter umyślny i kierunkowy; sprawca musi działać w ściśle określonym celu, którym jest przywłaszczenie cudzej rzeczy (mienia). Nie wystarcza, że sprawca godził się na możliwość przywłaszczenia. Niezbędne dla przypisania mu przywłaszczenia jest, by tego chciał, by to było jego celem. Umyślność jest ściśle związana ze stanem świadomości sprawcy czynu zabronionego. O zachowaniu umyślnym można mówić jedynie wtedy, gdy sprawca obejmuje swoją świadomością wszystkie istotne elementy czynu, wszystkie jego podstawowe znamiona, a istotnym wyznacznikiem tego, że sprawca obejmuje czyn swój świadomością, a zatem i umyślnością jest jego zamiar. [9]

Niezbędnym składnikiem przywłaszczenia jest - pod względem podmiotowym - zamiar sprawcy pozbawienia właściciela mienia stanowiącego jego własność, a znajdującego się w posiadaniu sprawcy, i zatrzymanie tego mienia wbrew woli właściciela. Samo tylko bezprawne zatrzymanie cudzego mienia i nawet używanie go, chociażby w celu osiągnięcia zysku, bez zamiaru jego zatrzymania na własność, nie stanowi przestępstwa przywłaszczenia [10]. Przeświadczenie sprawcy, że ma on prawo dysponować będącym w jego posiadaniu mieniem, wyłącza wymaganą dla występku z art. 284 kk umyślność, a w rezultacie czyn taki oceniany być może wyłącznie w aspekcie prawa cywilnego. Innymi słowy, jeżeli posiadacz rzeczy czuje się jej właścicielem, to dokonując jakiegokolwiek rozporządzenia taką rzeczą - nie może być świadom realizacji znamienia czasownikowego "przywłaszcza", a tym samym nie wypełnia swoim zachowaniem znamion strony podmiotowej przestępstwa stypizowanego w art. 284 kk. [11]

Karalność

W wskazanym art. 284 k.k. ustawodawca dokonał gradacji kar w zależności od typu przywłaszczenia do lata 3 i lat 5. Zatem zgodnie z dyspozycją art. 7 k.k. czyn przywłaszczenia należy zakwalifikować jako występek W typie podstawowym czyn przywłaszczenia został zagrożony karą trzech lat pozbawienia wolności. Jak już wspomniano ustawodawca wprowadził zróżnicowania kar z uwagi na typy przywłaszczenia. Po za typem podstawowym rozróżnił typ kwalifikowany określany jako sprzeniewierzenie , który zagrożony jest karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 (art. 284 par.2). Polega ono na dokonaniu przywłaszczeniu przez sprawcę rzeczy powierzonej tj. przekazanej mu z zastrzeżeniem jej zwrotu (np. użyczonej, oddanej na przechowanie lub w zastaw). Przesłanką zastosowania wyższego zagrożenia karą stanowi nadużycie zaufania osoby przekazującej rzecz z zastrzeżeniem zwrot i takie zachowanie wg. ustawodawcy powinno zasługiwać na surowszą ocenę. W tym miejscu należy wspomnieć by nie mylić możliwości przez sprawcę prowadzenia cudzych spraw ze szkodą dla osoby, której sprawami sprawca jest zobowiązany się zajmować jako sprzeniewierzenie ale takie zachowanie definiowaćw trybie art. 296 k.k. jako niegospodarność. Niewątpliwie z przywłaszczeniem jako typem kwalifikowanym będziemy mieli do czynienia w przypadku przywłaszczenia mienia znacznej wartości art. 294 ? k.k. jak również dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury art. 294 ? k.k. łagodniejsza odpowiedzialność została przewidziana w przypadku typu uprzywilejowanego mniejszej wagi lub przywłaszczenia rzeczy znalezionej, o którym mowa w art. 284 par.3 k.k. z co sprawcy grozi kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

ściganie przestępstwa przywłaszczenia odbywa na wniosek a więc ma charakter publicznoskargowy. Co oznacza, że karalność przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego ustaje z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia art. 101 par.2 k.k. zw. art. 17 k.p.k.

W przypadku gdy pokrzywdzonym jest osobą najbliższą dla sprawcy, zgodnie dyspozycją z art. 284 par.4 k.k. ściganie odbywa się na wniosek pokrzywdzonego i takim przypadku mamy do czynienia z przestępstwem względnie wnioskowym.

Zobacz wybrane orzeczenia:

Karta uprawniająca do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego nie jest "rzeczą ruchomą" w rozumieniu art. 284 par.1 kk. Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 21 października 2003 r. I KZP 33/2003 LexPolonica nr 363965

Obciążenie zastawem rzeczy ruchomej nabytej na raty z zastrzeżeniem prawa własności dla sprzedawcy, aż do zapłacenia całkowitej ceny kupna, stanowi przywłaszczenie. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 9 listopada 1937 r., 1 K. 1052/37 LexPolonica nr 417186, Zb. Orz. 1938/IV poz. 92

Istotnym dla odpowiedzialności z art. 262 kk jest nie sam fakt odmowy zwrotu powierzonego mienia, lecz motyw odmowy, tj. przyczyn niezwrócenia mienia. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 1 grudnia 1937 r., 2 K. 1153/37

Kwestię uniewinnienia oskarżonych od zarzutu przywłaszczenia (opisanego w art. 284 par.2 k.k. ), można przyrównać do sytuacji prowadzących biuro (usługi) turystyczne, które nie sprostało konkurencyjności, przeinwestowało, oferując wczasy, wycieczki etc. po zaniżonej cenie, (czy też po kosztach własnych), tylko po to by utrzymać się na rynku. Zmiana warunków zewnętrznych, wzrost opłat przewoźników, hotelarzy, etc., doprowadza firmę do utraty płynności finansowej. Pokrzywdzonymi z reguły są ci, którzy w ostatniej kolejności realizują zlecenia (korzystają z usług). Przy założeniu (takim jak w tej sprawie, że nie wyprowadzono np. znacznej części majątku na własne konta), czy można postawić zarzut przywłaszczenia środków majątkowych? Powstałą sytuację należy rozważać w granicach ryzyka gospodarczego, ewentualnie przestępstw z Kodeksu Spółek Handlowych, czy art. 296 k.k. ). Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 29 listopada 2012 r., II AKa 115/2012, LexPolonica nr 5143079

Między oszustwem (art. 286 par.1 kk) a przywłaszczeniem (art. 284 kk) nie ma różnicy co do przywłaszczenia rzeczy, a jest ta różnica, że oszust uzyskuje rzecz (mienie, prawo majątkowe) za pomocą oszukańczych zabiegów, zaś sprawca przywłaszczenia wchodzi w posiadanie rzeczy (mienia, prawa majątkowego) na podstawie tytułu prawnego. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 26 kwietnia 1999 r., II AKa 131/99, LexPolonica nr 402695

1. Przedmiotem czynności sprawczych przy popełnieniu czynu z art. 284 par.2 k.k. jest powierzona sprawcy cudza rzecz ruchoma, której wartość, jako przedmiotu przywłaszczenia jest równa wartości rynkowej rzeczy w dacie popełnienia czynu, a nie może być ustalana poprzez arytmetyczne działania polegające na odjęciu od niej sumy spłaconych przez sprawcę rat leasingowych.
2. Uniemożliwienie właścicielowi zbycia swojej rzeczy m.in. poprzez nieujawnianie miejsca ich położenia, mimo niejednokrotnego wzywania do wydania rzeczy, mimo podjętych przez właściciela działań windykacyjnych, wprowadzenie w błąd windykatora co do swojej tożsamości oraz co do miejsca położenia samochodu to elementy podjętych działań, w oparciu o który można wnioskować o zamiarze sprawcy. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 czerwca 2013 r., II AKa 180/2013, LexPolonica nr 7240765

Przywłaszczeniem w rozumieniu art. 284 par.1 k.k. jest tylko bezprawne, z wyłączeniem osoby uprawnionej, rozporządzenie rzeczą ruchomą albo prawem majątkowym znajdującymi się w posiadaniu sprawcy, przez włączenie jej do swojego majątku i powiększenie w ten sposób swego stanu posiadania lub stanu posiadania innej osoby albo wykonywanie w inny sposób w stosunku do nich uprawnień właścicielskich, bądź też ich przeznaczenie na cel inny niż przekazanie właścicielowi. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 2 grudnia 2008 r., III KK 221/2008, LexPolonica nr 2009881

LITETRATURA

[1] Wyrok Sadu Najwyzszego z 4 sierpnia 1978 r., Rw 285/78, LexisNexis nr 305684, OSNKW 1978, nr 10, poz. 118.
[2]Wyrok Sądu Najwyższego z 4 sierpnia 1978 r., Rw 285/78, LexisNexis nr 305684, OSNKW 1978, nr 10, poz. 118.
[3]Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 6 stycznia 1978 r. V KR 197/77 LexPolonicanr 326165.
[4]Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 13 marca 1997 r., II AKa 274/96 LexPolonica nr 327071.
[5]Za S. Rudnickim [w:] Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe Rudnicki Stanisław, Rudnicki Grzegorz, ks. DRUGA tyt. IV art. 336, wyd. Lexpolonica.
[6]E. Pływaczewski Emil, E. Guzik - Makaruk Ewa [w:] Kodeks karny. Komentarz, Tyszkiewicz Leon, Hoc Stanisław, Wąsek Andrzej, Filipkowski Wojciech, Bojarski Janusz, Siwik Zygfryd, Kulik Marek, Bojarski Marek, Radecki Wojciech, Hofmański Piotr, Sienkiewicz Zofia, Wilk Leszek, Górniok Oktawia, Filar Marian, Kalitowski Michał, Paprzycki Lech K., Pływaczewski Emil, Guzik-Makaruk Ewa M., Stefański Ryszard A., komentarz do cz. SZCZEGóLNA roz. XXXV art. 284, wyd. Lexpolonica.
[7]Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 9 stycznia 2013 r., II AKa 235/2012, LexPolonica nr 5179484.
[8]Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 11 marca 2010 r.,V KK 344/2009, LexPolonica nr 2244790
[9]Wyrok Sądu Najwyższego z 6 stycznia 1978 r., V KR 197/77, LexisNexis nr 326165, OSNPG 1978, nr 6, poz. 64).
[10] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 20 lipca 1999 r.,II AKa 136/99, LexPolonica nr 344451
[11]Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 6 października 1998 r., II AKa 108/98,LexPolonica nr 401894
[12]Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 23 kwietnia 2008 r., V KK 406/2007,LexPolonica nr 1919495